FOTOGRAFIE WYRZYSKA JAKO KAPITAŁ KULTUROWY MIASTA. OBRAZY, TWÓRCY, RECEPCJA. CZ-1

Część I

Wstęp

 

W niniejszym, dość obszernym opracowaniu, chciałbym dać odpowiedź na pytanie, czy fotografia, tj. papierowy skrawek papieru pokazujący trójwymiarową rzeczywistość w dwuwymiarowej formie, rejestrujący okiem obiektywu za sprawą fotografa otaczający świat, jest kapitałem kulturowym. „Kapitał” i „kultura”, dwa terminy z dwu różnych dziedzin naszego życia, połączone w jedno pojęcie. Kapitał jako termin jest używany najczęściej w ekonomii; oznacza dobra finansowe, natomiast kulturę najkrócej można określić jako ogół wytworów ludzi, zarówno produktów materialnych, jak i niematerialnych, do których zaliczyć możemy te duchowe i symboliczne.

 

KAPITAŁ KULTUROWY A ZJAWISKO FOTOGRAFII

 

         Kapitał kulturowy

Kapitał kulturowy to dzisiaj bardzo popularne i dość powszechnie używane pojęcie. Pojawia się jednak w jego przypadku pewien problem, a wiąże się on z ustaleniem, kto posługiwał się tym terminem jako pierwszy, kto był prekursorem używania tych dwu słów, autorem tego terminu.

Kapitał kulturowy to stosunkowo jasne i przejrzyste pojęcie; dzisiaj większość zapytanych osób potrafiłaby na ten temat podać swoją własną, indywidualną, często subiektywną definicję. Wielu z nas instynktownie
i odruchowo wyczuwa materię tego terminu i mimo że nigdy nie zastanawiamy się nad nim, nie zaprzątamy sobie pojęciem kapitał kulturowy głowy, to jednak mimo to wiemy dokładnie, o co w nim chodzi.

Pewnym jest, że do terminów i koncepcji naukowych socjologii i kulturoznawstwa „kapitał kulturowy” wprowadził i zdefiniował francuski socjolog, filozof Pierre Bourdieu, który zajmował się zagadnieniami z zakresu teorii socjologii, socjologii kultury i wychowania. To on spopularyzował i upowszechnił ten termin na tyle, że to z nim pojęcie to się utożsamia. Jednak jednym z przykładów na to, że w słowie pisanym, pracach naukowych pojawiało się to określenie już dużo wcześniej, w znaczeniu zbieżnym z tym, co zdefiniował Bourdieu, niech będzie praca polskiego antropologa Stanisława Hupki, w której czytamy: „Nagromadzony większy zasób kultury działa poniekąd jak kapitał”[1]. Widzimy zatem, że pojęcie to używane było już na początku wieku XX, w związku z tym nie podejmuję się w sposób jednoznaczny określić tego, kto jako pierwszy zaczął posługiwać się tym określeniem. Tym bardziej, że w cytowanym dziele, również na stronie 12., znajdziemy stwierdzenie: „Nagromadzenie danego zasobu (skarbu) kulturalnego działa przygniatająco na rozwój twórczości” – i jest to sąd bardzo zbieżny z przedstawionymi poniżej, znacznie późniejszymi w czasie, refleksjami naukowymi Pierre’a Bourdieu. Aby zakończyć rozważania, kto pierwszy powziął daną myśl, kto pierwszy mniej lub bardziej precyzyjnie zdefiniował powyższe zagadnienie, wyrażam opinię, że nie jest to rzecz najważniejsza dla treści tej pracy. Ważne jest natomiast przedstawienie koncepcji kapitału kulturowego i różnych na ten temat stanowisk, gdyż to ten termin znalazł się w tytule tej pozycji i jest dla niej kluczowym zagadnieniem.

W pracach naukowych Pierre’a Bourdieu wspomniany wyżej kapitał kulturowy pojawia się w wielu analizach zjawisk społecznych. Odnosi się on do jednostek, grup i całych zbiorowości, określany jest także jako „(…) Specyficzny i wewnętrznie strukturalizowany typ wzorów zachowań kulturalnych. (…) Kapitał kulturowy ułatwia osiąganie wysokiego statusu społecznego, co jest niemożliwe w żaden inny sposób”[2]. W założeniu teza ta jest słuszna, inteligentnie i logicznie sformułowana. Jednak z drugą częścią zdania pozwolę sobie nie zgodzić się
w pełni, przykładem na to są m.in. statusy niektórych działaczy sceny politycznej w naszym kraju[3]. Myślę jednak, że jest to wyjątek potwierdzający regułę, zdarzający się w każdym demokratycznym kraju.

Osiągnięta przez jednostkę pozycja to taka, którą zyskuje się poprzez swoje działania, a na którą to (pozycję społeczną) przejść można dzięki swoistemu bagażowi kulturalnemu: „Wspólnota wyposaża jednostkę, każdą osobę przynależącą do niej w wiedzę potoczną, która umożliwia każdemu funkcjonowanie w codzienności”[4].

W rozumieniu Pierre’a Bourdieu – na kapitał kulturowy składają się dwa elementy: pierwszy to wiedza, wykształcenie, umiejętności i przedmioty
o wartościach kulturowych, jakie ludzie nabywają w czasie uczestnictwa w życiu społecznym, a drugi element to poziom i typ wyposażenia kulturowego, nazywany „sprawnością” (habitus, łac.)[5]. Habitus jest tutaj rozumiany jako zespół dyspozycji i poleceń, ukształtowany we własnym środowisku jednostki, czyli jest to przyswojenie przez nią, w sposób nieświadomy, „reguł gry”[6].
Reguły te to system schematów myśli, percepcji, oceniania i działania. Mówiąc o kapitale symbolicznym, określa się go „… Jako formę, którą przybierają trzy zasadnicze jego rodzaje (ekonomiczny, kulturowy, społeczny) i wyrażają maksymalizację symbolicznego zysku. Kapitałem nazywa się wszelkie zasoby materialne i duchowe, które są dziedziczone, przynoszą korzyści materialne i symboliczne oraz zapewniają reprodukcję, monopol i nierówność w dostępie do nich”[7]. Bourdieu traktuje kapitał kulturowy jako składnik osobowości człowieka, jako zespół jego cech, będących częścią habitusu (sprawności), jest on zbieżny
z kapitałem dziedziczonym i rodowym.

Ciekawą analizę, zdobywających coraz większą popularność, koncepcji teoretycznych P. Bourdieu, a dotyczących trzech typów kapitałów: ekonomicznego, społecznego i kulturowego, powiązanych ściśle z koncepcjami habitusu i pola (przestrzeni), dokonał Tomasz Zarzycki w omówieniu tekstu Wojciecha Łukowskiego[8]. Opisując typologię grup społecznych, na zasadzie ww. kryteriów, formułuje on m.in. tezę na temat procesu wymiany i konwersji kapitałów: „Za kapitały najcenniejsze uważać można te, które dają się zamienić w inne formy kapitału, w szczególności te, które pełnią rolę dominującą
w danym polu (przestrzeni). W skali globalnej za kapitał uprzywilejowany czy dominujący uważa się najczęściej kapitał ekonomiczny. (…) Konwersja kapitałów kulturowych i społecznych w kapitały ekonomiczne określa poziom atrakcyjności danej przestrzeni społecznej”[9]. Ta śmiała hipoteza wywołuje we mnie, również w autorze tekstu, pewną wątpliwość: czy tak radykalne twierdzenie sprowadzające wartość wszelkich typów kapitału do ich wymienności na zasoby ekonomiczne jest zasadne? „Być może zaproponować by tu można – stwierdził T. Zarzycki – uogólnienie mówiące, iż najbardziej pożądaną będzie konwersja w ten typ kapitału, który uprzywilejowany jest w największym stopniu przez dane pole”[10]. Inaczej rzecz ujmując, można zaryzykować tezę, że kapitał społeczny, czy też kapitał kulturowy, może być kapitałem uprzywilejowanym, ważniejszym lub tak samo ważnym jak kapitał ekonomiczny czy polityczny. Kapitałem, który pozwala bliżej nieokreślonej, małej społeczności[11] na zachowanie tożsamości, pielęgnując własną historyczną odmienność, tradycję, obyczaje, obrzędy i kulturę swoich przodków, zgodnie z wolą członków tej społeczności.

Nie chodzi mi tutaj wyłącznie o ludzi z innego kraju czy regionu, którzy emigrując z macierzy gromadzą się, w nowych miejscach, wokół siebie, zamieszkują w jednym miejscu, zachowując swoje tradycje patriotyczne i tożsamość. Uważam, że kapitał społeczno-kulturowy, którego przykładem niech będzie Krajna[12], mojego mikroregionu, tego, w którym się urodziłem, gdzie spędziłem całe swoje dorosłe życie, może być uprzywilejowany poprzez dziedzictwo kulturowe, historyczne, patriotyczne[13]. Takie dziedzictwo, niekoniecznie konwertowane na kapitał ekonomiczny, pozwala wielu z nas na bycie dumnym z „naszej małej ojczyzny”, nawet wówczas, gdy przez innych jest ona postrzegana jako obszar „tradycyjny”, słabo uprzemysłowiony i przez to nieco zacofany.

Przejdź do cz. 2

---